Instytucje i funkcjonowanie demokracji szlacheckiej w Rzeczypospolitej do 1795.
W średniowiecznej Europie powszechnie obowiązującym modelem państwa była monarchia stanowa. Monarchia jest formą rządów, w której najwyższa władza należy do jednej osoby i jest sprawowana przez nią dożywotnio. Generalnie istnieje kilka odmian takiego modelu państwa, gdzie władza monarsza może podlegać pewnym ograniczeniom. Tak jak ma to miejsce w przypadku monarchii ograniczonej, lub konstytucyjnej.
Przyjmuje się, że w Polsce ten model ustroju obowiązywał do połowy XV w., lub początku wieku XVI, a został zapoczątkowany zjednoczeniem kraju po okresie rozbicia dzielnicowego. Tak więc po 1320 roku stopniowo zwiększał się współudział różnych grup społecznych w sprawowaniu władzy. Największą rolę w tym procesie odgrywał wywodzący się z rycerstwa stan szlachecki, który zaczął uzyskiwać znaczące przywileje. W 1374 roku Król Ludwik Węgierski wydał w Koszycach przywilej gwarantujący szlachcie jeden stały podatek wynoszący 2 grosze z łana, który nie mógł być zmieniony bez jej zgody. Podmiotem polityki stawał się stan szlachecki, który reprezentował interesy państwa niezależnie od interesów dynastii oraz gwarantował szlachcie to, że król nie powierzał zamków i starostw osobom obcej narodowości. Mimo zwiększającego się udziału stanu szlacheckiego w sprawowaniu władzy kompetencje króla były tak rozległe, że nazwa monarchia stanowa w pełni odpowiada formie sprawowania rządów w ówczesnej Polsce. Natomiast cechą charakterystyczną takiego ustroju było równoległe funkcjonowanie organów państwowych i stanowych. Okres monarchii stanowej w Polsce kończy się w 1454 roku z chwilą wydania statutów nieszawskich, które były ostatnimi przywilejami nadanymi szlachcie przez króla i stanowiły podstawę rozwoju demokracji szlacheckiej.
Od tego wydarzenia Polska nie stała się krajem o rządach absolutnych, ale przez niemal trzy stulecia (do 1763 roku) utrwalał się publicznoprawny charakter państwa, w którym istniał podział władzy pomiędzy królem a uprzywilejowanymi stanami. Jednocześnie zmieniająca się rola średniej szlachty i magnatów będących w Polsce narodem politycznym stanowi podstawę do wyodrębnienia następujących podokresów: demokracji szlacheckiej (do 1652 roku) oraz oligarchii magnackiej. Ten okres funkcjonowania państwa określa się jako Rzeczpospolitą szlachecką.
Zwieńczeniem długoletnich stosunków polsko-litewskich oraz podstawą funkcjonowania i rozwoju państwa federacyjnego opartego na dwóch równorzędnych członach był uchwalony w 1569 roku na sejmie w Lublinie akt unii. W wyniku zawarcia unii powstał jednolity organizm państwowy ze wspólnym władcą, sejmem i polityką zagraniczną, natomiast odrębne pozostały wojsko, skarb kancelarię i sądownictwo.
Na czele państwa stał król i wielki książę w jednej osobie. Do jego kompetencji należało zwoływanie sejmu oraz jego rozwiązywanie, każda ustawa dla swej ważności wymagała zgody króla. Poza tym król posiadał inicjatywę ustawodawczą i władzę wydawania ustaw we wszystkich sprawach niezastrzeżonych dla sejmu. Król decydował o kierunkach polityki zagranicznej, co za tym idzie o ewentualnym wypowiedzeniu wojny lub zawarciu pokoju poza tym był on naczelnym wodzem, zwoływał pospolite ruszenie i najwyższym sędzią. Był też właścicielem szóstej części wszystkich ziem, a rozdawnictwo starostw stanowiło ważne narzędzie polityki wewnętrznej króla. Król mianował urzędników państwowych na szczeblu centralnym i lokalnym. Po wygaśnięciu dynastii jagiellońskiej z woli szlachty ustalono w artykułach henrykowskich zasady ustrojowe obowiązujące króla. Wyboru króla dokonywano na zasadzie elekcji viritim, czyli bezpośrednio przez szlachtę, a odrzucono wybór przez sejm walny. Króla obierano na sejmie elekcyjnym , gdzie wysłuchiwano posłów przedstawiających kandydatów i redagowano pakta konwenta. Obradowano w trzech kręgach i dążono do jednomyślnego wyboru, którego ogłoszenia dokonywał prymas. Drugą fazą elekcji był sejm koronacyjny, który stanowił tytuł prawny do sprawowania władzy. Od tego momentu władza królewska opierała się na umowie między elektem a szlachtą. Stopniowo dążono do osłabienia pozycji króla i tak był on zobowiązany do uwzględniania pozycji Senatu w sprawach wojny i pokoju, ograniczono też poczynania władcy przy zwoływaniu pospolitego ruszenia i organizacji wojska. Ważnym elementem tego aktu z 1573 roku, było umieszczenie artykułu o wypowiedzeniu posłuszeństwa w razie naruszenia przez króla prawa.
Najwyższą władzę ustawodawczą posiadał sejm, który składał się z króla, izby poselskiej i senatu. W senacie zasiadali biskupi rzymskokatoliccy, wojewodowie, kasztelanowie oraz niektórzy najwyżsi urzędnicy państwowi tacy jak: marszałek wielki, marszałek nadworny, kanclerz, podkanclerzy, podskarbi. Senat po unii lubelskiej liczył 140 członków, pełnił funkcje izby wyższej z prawem inicjatywy ustawodawczej.
Izba poselska składała się z przedstawicieli ziem wybranych na sejmikach, którzy zaopatrzenia w instrukcje swoich wyborców obradowali pod przewodnictwem marszałka sejmu. Sejm obradował wspólnie, za pomocą komisji przed nim odpowiedzialnych a podejmowanie uchwał następowało na zasadzie jednomyślności. Do kompetencji sejmu należało ustawodawstwo oraz kontrola finansów państwa, co za tym idzie kontrola poczynań króla i mianowanych prze niego urzędników. Izba poselska składała się ze 170 posłów, 122 z Korony i 48 z Litwy.
Podstawowym aktem określającym zakres kompetencji dwuizbowego parlamentu była konstytucja z 1505 roku Zgodnie z nią wyłącznie sejm uchwalał ustawy w sprawach nie zastrzeżonych dla króla, tak więc ich zakres był szeroki i obejmował uchwalanie podatków, ceł i innych opłat, zgodę na pospolite ruszenie i decyzje o rekrutacji wojsk zaciężnych. Do sejmu należało też prawo łaski i amnestia oraz prawo nobilitacji i od 1641 roku udzielanie indygenatu. Sejm uzyskał prawo wypowiedzenia wojny ( do 1616 roku) oraz zawierania traktatów pokojowych i sojuszy.
Najważniejsi urzędnicy państwowi, to wspomniani zasiadający w senacie marszałek wielki, który odpowiedzialny był za działalności dworu królewskiego i sprawował funkcje sądownicze w miejscu pobytu króla i w czasie sejmów, jego zastępcą był marszałek nadworny.
Kanclerz kierował kancelarią państwową, odpowiedzialny był za politykę zagraniczną i administrację wewnętrzną wraz z swym zastępcą podkanclerzym. Poza tym ważny urząd sprawował podskarbi, który był kierownikiem skarbu państwowego. W razie nieobecności króla, jako naczelnego wodza, wojskiem dowodzili hetmani wielki i polny w Koronie i na Litwie, którzy mogli karać śmiercią i występować o nobilitację żołnierzy.
Administracyjnie Rzeczpospolita dzieliła się na Koronę Polską i Wielkie Księstwo Litewskie. Korona dzieliła się na prowincje. Wielkopolska obejmowała województwa: poznańskie, kaliskie, inowrocławskie, brzesko-kujawskie, łęczyckie, i sieradzkie. Mazowsze składające się z województw rawskiego, płockiego, mazowieckiego, ziemi dobrzyńskiej zaliczano też do prowincji wielkopolskiej. W skład Prusów Królewskich wchodziły województwa pomorskie, chełmińskie, malborskie i biskupie księstwo Warmii. Do małopolski należały województwa krakowskie, sandomierskie, lubelskie, a czasem do tej prowincji zaliczano województwa podlaskie, ruskie, podolskie, wołyńskie, bracławskie, kijowskie, ziemię bełską i chełmską. Litwa składała się z wileńskiego, trockiego, nowogródzkiego, brzeskiego, witebskiego, mińskiego, mścisławskiego, księstwa żmudzkiego. Województwo inflanckie należało do obu krajów, w skład państwa wchodziły też lenna.
Województwa posiadały administrację ziemską, na czele której stał wojewoda wraz z drugim w hierarchii kasztelanem. Wraz z osłabieniem władz naczelnych wzrosła rola organów władzy lokalnej, co określa się mianem rządów sejmikowych. W samorządzie brała udział szlachta poprzez uczestnictwo w sejmikach, które wybierały posłów na sejm. W ramach województw istniały terytoria zwane ziemiami, które posiadały własny sejmik. Stosowanie szczegółowych instrukcji sejmików faktycznie odbijało się na obradach sejmu, gdyż powołując się na brak poleceń posłowie odmawiali dyskusji na ważnymi sprawami. W ten sposób sejmiki faktycznie wpływały na obrady sejmu. Stopniowo sejmiki przejmowały uprawnienia urzędów centralnych, co doprowadziło do decentralizacji państwa, lecz jednocześnie ujawniło słabość szlacheckiego samorządu gospodarczego. Oprócz tych najważniejszych sejmików przedsejmowych istniało jeszcze kilka ich rodzajów w zależności od funkcji jakie spełniały. I tak sejmiki generalne służyły na miejsce spotkań i uzgodnienia wspólnego stanowiska przedstawicieli na sejm oraz senatorów. Po zakończeniu sejmu zbierały się sejmiki relacyjne, na których posłowie składali sprawozdanie z obrad sejmu jednocześnie szlachta podejmowała postanowienia w sprawie wykonania uchwał sejmu na danym terenie. Sejmiki elekcyjne wysuwały kandydatów na urzędy sądowe ziemskie. Od drugiej połowy XVII w. istniały jeszcze sejmiki gospodarcze posiadające kompetencje fiskalne i pewne uprawnienia w dziedzinie wojskowości.
W Rzeczypospolitej XVI w. kasztelanie, mniejsze jednostki administracyjne, utraciły swoje całkowite znaczenie, natomiast działały okręgi sądowe tzw. powiaty, z których sprawy karne i cywilne szły pod sąd ziemski. Niezależnie od tego podziału istniały okręgi administracji królewskiej, których siedziba znajdowała się w grodach. Zarządzane one były przez starostów wykonujących też czynności sądownicze.
Najmniejszymi komórkami administracji były parafie, wykorzystywane przez państwo jako jednostki gospodarcze, w których ściągano podatki i przeprowadzano lustracje dóbr.
Sądownictwo było odrębne dla każdego stanu, szlachta dla spraw karnych i cywilnych posiadała przede wszystkim sądy ziemskie. Poważniejszymi sprawami zajmowały się sądy grodzkie prowadzone przez starostów lub urzędników. Sądami drugiej instancji były sądy królewskie, sądy wiecowe, sądy ostatniej instancji, a później Trybunał Koronny i Litewski. Każda sprawa mogła być wniesiona przed sąd królewski bezpośrednio, bądź przez przesłanie od sądu niższej instancji. Odwołania od wyroków sądów ziemskich i grodzkich kierowane były do ponownie powołanych w województwach sądów wiecowych.
Po utworzeniu Trybunału Koronnego i Litewskiego król przestał być najwyższym sędzią dla szlachty. Trybunały były sądami apelacyjnymi, a ich rozstrzygnięcia miały charakter ostateczny i miały zapadać jednomyślnie. Poza trybunałami sądami rozpatrującymi w ostatniej instancji były sądy sejmowe odbywające się podczas obrad sejmu pod przewodnictwem króla.
Na terenach wsi lokowały się sądy ławnicze sprawowane przez wójta wraz z przysiężnymi. Od ich wyroków możliwe było odwołanie do sądu pana.
Rzeczpospolita szlachecka jako wspaniały owoc unii lubelskiej z samych wyżyn potęgi stoczyła się po równi pochyłej, by w końcu zniknąć z grona państw niepodległych. Przyczyn takiego stanu na pewno było wiele, między innymi sytuacja międzynarodowa, kryzys gospodarczy oraz rozsadzająca państwo anarchia wewnętrzna. Można się zastanowić na ile na taką sytuację wpłynęło istnienie i funkcjonowanie organów demokracji szlacheckiej. W pierwszym okresie tzw. złotym wieku na pewno sejm był organem sprawnym i spełniającym swe zadania. Niestety wraz z upływem czasu stan ten ulegał pogorszeniu, aż do całkowitego kryzysu. W drugiej połowie XVII w. zrywanie sejmów stało się faktem, co było udziałem zwalczającej się magnaterii. Wpływowi magnaci starali się nie dopuścić do wzmocnienia systematycznie osłabianej władzy króla. W takim stanie rzeczy poważnego znaczenia nabierała działalność senatu, którego uchwały stawały się głównym źródłem działań władzy wykonawczej. I tu ma miejsce paradoksalna sytuacja, magnateria poprzez szlachtę niszczyła sejm i działała ujemnie na państwo oraz jednocześnie sprawowała władzę w ramach senatu. Tak więc zrywanie sejmów uniemożliwiało rozwiązywanie ważnych problemów i wprowadzanie reform, do czego odpowiednim narzędziem staje się liberum veto. Formułka ta Wolnego, Nie pozwalam przyczyniła się niewątpliwie do załamania się i upadku parlamentaryzmu polskiego, czemu kres położyły dopiero reformy Sejmu Czteroletniego (1788-1792), lecz stało się to zbyt późno, a konstytucja uchwalona 3 maja 1791 roku, mimo nowoczesnego charakteru, nie weszła w życie. Kres zmaganiom Rzeczpospolitej o naprawę państwa położyły trzy rozbiory, po których wykreślona ona została z map Europy.